SUPLEMENTO | BAKUNIN INMORTAL
El aire fresco
de Bakunin sigue soplando por la pedagogía. Aunque sólo hubiera influido en
Paul Robin, ya habría sido suficiente, pero su influencia es de raíz muy profunda.
Ana Sigüenza | Periódico CNT
Ilustración: Kiko Makarro
Proudhon,
Bakunin y Kropotkin suelen afrontar la cuestión educativa en obras generales y
globales en las cuales se analizan las causas de la insatisfactoria realidad
social y papel de la educación en su análisis es poco común. En lenguaje
actual, su análisis es sistémico: del macrosistema al microsistema. Tendrían
que pasar 150 años más para que Bronfenbrenner (*)
enunciara su teoría ecológica del desarrollo humano, hablando de algo parecido.
Para pensadores
como Bakunin, la finalidad de la educación es contribuir a la transformación
social, educando personas para su implicación en la transformación misma.
¿Cómo?
Sin coacción
Hoy la Iglesia y
el Estado tienen roles distintos a los que se veían en época de Bakunin. Bajaron
influencia en resultados explícitos de educación formal, pero precisamos enfocar a la educación no formal y, especialmente, a la informal, bicoca del poder establecido que -sin resistencia-
garantiza una ósmosis de sus principios y valores, base de la dominación y de
la pasividad general de la sociedad. Hoy la reproducción social viaja en
I-phone.
Bakunin ya habría abordado el papel de
toda la educación (formal, no formal, informal) en la reproducción/transformación
social si viviera.
Inútil controlar la educación como si sólo
produjera en la escuela. Podemos llevar a las criaturas a una escuela
alternativa o no llevarlas a ninguna escuela, pero si tienen fibra óptica y
libre acceso a la tele-basura, ese aislamiento que pretendemos nunca tendrá
lugar, las criaturas absorberán machismo, consumismo, conformismo, interclasismo,
etc.,.. y si optamos por una no-directividad, no tendrán oposición.
Afortunadamente, otra idea fuerza vuelve a
traer a la actualidad su discurso pedagógico: La libertad.
La libertad
Bakunin acentuaba más la libertad como fin
y la libertad colectiva, que la libertad individual como medio educativo, base
de las pedagogías no directivas como las de Rousseau y Rogers (S. XX). Éstas la
consideran una característica natural en el individuo, lo que tanto provocaba a
Bakunin, siempre opuesto a lo rousseauniano.
Para él, la libertad es construida y
ganada socialmente, colectivamente, y no sería una finalidad exclusiva de la
educación libertaria, sino de otros medios revolucionarios eminentemente
alteradores del orden social injusto. Es por influencia bakunista que la
educación libertaria se apartaría de la simple pedagogía no directiva, pero
mejor lo explica él mismo:
«(….) no se emancipa del yugo de la naturaleza exterior más que por el
trabajo colectivo o social, (…); y sin esa emancipación material no puede haber
emancipación intelectual y moral para nadie.
(..)la libertad de todo individuo no es otra cosa que el reflejo de su
humanidad o de su derecho humano en la conciencia de todos los hombres libres,
sus hermanos, sus iguales.
(…) Se ve que la libertad, (…) es
(…) eminentemente social, porque no puede ser realizada más que por la sociedad
y sólo en la más estrecha igualdad y solidaridad de cada uno con todos. (…) es
el pleno desenvolvimiento y el pleno goce de todas las facultades y potencias
humanas para cada uno por la educación, por la instrucción científica y por la
prosperidad material, cosas todas que no pueden ser dadas a cada uno más que
por el trabajo colectivo, material e intelectual, muscular y nervioso de la
sociedad entera (Dios y el Estado)».
Estas pocas líneas encierran la esencia
del pensamiento pedagógico bakunista asumido naturalmente por el anarcosindicalismo
español del siglo XX: Es decir, una llamada “escuela libertaria” en sentido
amplio no puede ser una burbuja de libertad en una mar de injusticia y falta de
libertad. Rodeada de coerción social desde los demás agentes sociales su inofensiva
actividad no conseguiría incidir.
Comprendiendo la búsqueda de soluciones
individualistas, hay que acompañarlas de una reflexión sobre el proceso
pedagógico de una construcción colectiva de la libertad en paralelo al
desmontaje del autoritarismo, tal y como señala Bakunin.
Para él no hay educación neutral, sino una
implicación al humano en la construcción de una nueva sociedad más libre y más
justa y ello sólo puede conseguirse colectivamente.
Educación integral
Respecto al concepto de educación integral -la concepción más
genuina de la pedagogía libertaria-, también Proudhon se separaba del individual-liberalismo
por analogía entre igualdad social y educación integral.
Estos abuelos
anarquistas siempre alertas a que el enfoque individualista no hurtara el político-económico,
donde el enfoque de clase se une a una concepción anarquista del trabajo que
posibilite la autogestión socioeconómica, con la educación integral a lo largo
de la vida como práctica sinérgica a la misma.
Insiste mucho Bakunin en reforzar la
educación integral como vía de proporcionar una vida más justa, pero veía lúcidamente
sus dificultades para desenvolverse en la sociedad capitalista. Lo que no
ocurriría con la educación integral rousseaniana: Individualista, preceptorial
y determinista social, como derecho de ciertas personas acomodadas a
desarrollar todas sus potencialidades a costa de los demás, muy propio de la
burguesía.
Si una escuela diferente no puede
conseguir sola una sociedad diferente, tampoco es posible una sociedad más
justa, sin un ser humano diferente para cuyo desarrollo es necesaria un modelo
de, llamemos escuela, coherente con
ella.
¿Un modelo de escuela o la desaparición de la escuela?
Mientras predomine la visión de
clase en los medios libertarios se percibirá como ingenua esa pedagogía individualista
y no-directiva, sin finalidades colectivas transformadoras, sin paralelismo a
otras prácticas transformadoras como el sindicalismo revolucionario, la
colectivización, autogestión de los medios de producción, etc.
Y Bakunin seguirá ahí negando el
realismo de que la libertad sea posible en un medio social determinista y que
el individuo pueda sustraerse de la influencia social:
«¿Será preciso, pues, eliminar de la sociedad toda enseñanza y abolir todas
las escuelas? No, de ningún modo, es preciso esparcir a manos llenas la
instrucción en las masas, y transformar todas las iglesias, todos esos templos
dedicados a la gloria de dios y al sometimiento de los hombres, en otras tantas
escuelas de emancipación humana. (Bakunin, Dios y el Estado)».
En suma, este abuelo defendió la escuela; reforzó y desarrolló la
definición de educación integral; arremetió contra la Iglesia y el Estado; ligó
como nadie educación con emancipación; distanció la pedagogía libertaria de la
individualista/no directiva y consolidó la autogestión como objetivo social y
pedagógico, no como simple técnica educativa.
Unos doscientos años, muy bien
llevados por lo que se ve.
(*) (1917-2005). Psicólogo Ruso Americano. The Ecology of Human Development:
Experiments by Nature and Design. Cambridge, MA: Harvard University Press,
1979.
–> TRADUCCIÓN AL ESPERANTO (Jesús González)
BAKUNIN KAJ LA ANTICIPITA PEDAGOGIO
La freŝa aero de Bakunin daŭre blovas tra la
pedagogio. Kvankam li nur estus influinta sur Paul Robin, tio jam sufiĉus, tamen
lia influo estas pli grava.
Prudono, Bakunin kaj Kropotkin kutimas trakti la
edukan aferon per kompletaj kaj ĝeneralaj verkoj en kiuj ili analizas la kialojn
de la malkontentiga socia realaĵo, kaj la rolo de la edukado en ilia analizo
estas malmulte komuna. Laŭ nuntempa lingvaĵo, ilia analizo estas ĝeneraliga: de
la sistemego al la sistemeto. Pasis pli ol 150 jaroj por ke Bronfenbrenneri (*)
esprimu sian ekologian teorion pri la homa disvolviĝo parolante pri io simila.
Por pensuloj kiel Bakunin, la celo de la edukado
estas kontribui al la socia transformado, edukante personojn por ilia engaĝiĝo
en la transformo mem. Kiel?
Sen trudado
Nuntempe la eklezio kaj la ŝtato havas malsamajn
rolojn ol kiujn havis dum la epoko de Bakunin. Ili bazas sian influon sur
eksplicitaj rezultoj de formala edukado, sed oni bezonas observi la ne formalan
edukadon kaj, ĉefe, la malformalan, bagatelo de la starigita povo, kiu -sen
rezisto- garantias intermiksiĝon de siaj principoj kaj valoroj, bazo de la
regado kaj de la ĝenerala pasiveco de la socio. Hodiaŭ la socia reprodukto
vojaĝas per iPhone.
Bakunin jam estus traktinta la rolon de ĉiu edukado
(formala, ne formala, malformala) en la socia reprodukto/ transformo, se li estus
vivanta.
Estas senutile kontroli la edukadon kvazaŭ ĝi
nur okazus en la lernejo. Ni povas alporti la infanojn al alternativa lernejo
aŭ alporti ilin al nenia lernejo, sed se ili havas optikan fibron kaj liberan
aliron al la ruba televido, tiu
izolo volita de ni neniam okazos, la infanoj sorbos masklismon, konsumismon, konformismon,
interklasismon, ktp.,.. Kaj se ni elektas sengvidecon, ili ne havos opozicion.
Bonsanĉe, alia ideo-forto denove alportas al la aktualeco sian pedagogian
paroladon: La libereco.
La libereco
Bakunin pligravigis la liberon, kiel celon, kaj
la kolektivan liberon ol la individuan liberon, kiel edukan rimedon, bazo de la
sengvidaj pedagogioj, kiel tiuj de Rousseau kaj Rogers (20a jarcento). Ĉi tiuj
konsideras ĝin, kiel naturan karakterizaĵon en la individuo, kio tiom ĉagrenis
Bakunin-on ĉiam kontraŭa al tio rousseau-a.
Por li, la libereco estas konstruita kaj gajnita
socie, kolektive, kaj ne estus ekskluziva celo de la liberecana edukado, sed de
aliaj revoluciaj rimedoj ege aliigantaj de la maljusta socia ordo. Estas pro
bakuninisma influo, ke la liberecana edukado disiĝis de la simpla sengvida
pedagogio, sed pli bone klarigas tion li mem:
«(…) oni nur emancipiĝas de la jugo de la
ekstera naturo per la kolektiva aŭ socia laboro, (…); kaj sen tiu materiala
emancipiĝo povas esti morala kaj intelekta emancipiĝo por neniu.
(…) la libero de ĉiu individuo ne estas alia afero
ol la spegulbildo de lia homeco aŭ de lia homa rajto en la konscienco de ĉiuj
liberaj homoj, ties fratoj, ties egaluloj.
(…) oni vidas, ke la libereco, (…) estas (…) ĉefe
socia, ĉar ĝi nur povas esti realigita de la socio kaj nur en la plej mallarĝa
egaleco kaj solidareco de ĉiu kun ĉiuj. (…) estas la kompletaj disvolviĝo kaj ĝuo
de ĉiuj homaj kapabloj kaj potencoj por ĉiu per la edukado, per la scienca instruado
kaj per la materia prospero, aferoj ĉiuj, kiuj nur povas esti donitaj al ĉiu per
la kolektiva, materia kaj intelekta, muskola kaj nervoza laboroj de la tuta
socio (Dio kaj la ŝtato)».
Ĉi tiuj malmultaj linioj enhavas la esencon de
la pedagogia bakuninisma pensaro, nature akceptita de la hispana
anarkisindikatismo de la 20a jarcento: Tio estas, iu nomita «liberecana
lernejo» laŭ ampleksa senco ne povas esti fragmento de libereco en maro el
maljusteco kaj manko de libereco. Ĉirkaŭita de socia subpremado fare de la ceteraj
sociaj agantoj ĝia sendanĝera agado ne sukcesus efiki. Komprenante la serĉon de
individuismaj solvoj, endas akompani ilin per pripensado pri la pedagogia proceso
de kolektiva konstruo de la libereco paralele al la malmuntaĵo de la aŭtoritatemo,
kiel diras Bakunin.
Por li ne estas neŭtrala edukado, sed engaĝiĝo
al la homo pri la konstruo de nova pli libera kaj pli justa socio kaj tion oni
nur povas sukcesi kolektive.
Kompleta edukado
Koncerne al la koncepto de kompleta edukado -la
plej aŭtenta koncepto de la liberecana pedagogio-, ankaŭ Prudono disiĝis de la
individua-liberalismo per analogeco inter socia egaleco kaj kompleta eduko.
Ĉi tiuj anarkiistaj ‘avoj’ ĉiam atentaj pri tio,
ke la individuisma vidpunkto ne anstataŭis tiun politik-ekonomian, kie la vidpunkto
de klaso kuniĝas al anarkiisma koncepto pri la laboro, kiu ebligas la
sociekonomian memmastrumadon, kun la kompleta edukado laŭlonge de la vivo, kiel
sinergia praktiko al ĝi.
Bakunin multe insistas plifortigi la kompletan
edukon, kiel manieron havigi pli justan vivon, sed li klare vidis ĝiajn
malfacilojn por disvolviĝi en la kapitalisma socio. Kio ne okazus kun la kompleta
rousseau-a edukado: Individuisma, guvernista kaj socie determinisma, kiel rajto
de iuj bonhavaj personoj disvolvi ĉiujn siajn kapablecojn koste de la ceteruloj,
sinteno tre propra de la burĝaro.
Se malsama lernejo ne povas sola atingi malsaman
socion, ankaŭ ne eblas pli justa socio, sen malsama homo por kies disvolviĝo
necesas modelo de, ni nomu ĝin lernejo, kohera kun ĝi.
Ĉu modelo de lernejo aŭ malapero de la lernejo?
Dum la vidado de klaso ĉefas ĉe la liberecanaj medioj
oni perceptos, kiel naivan, tiun individuisman kaj sengvidan pedagogion, sen
transformigaj kolektivaj celoj, sen rilato kun aliaj transformigaj praktikoj,
kiel la revolucia sindikatismo, la kolektivigo, la memmastrumado de la rimedoj
de produktado, ktp.
Kaj Bakunin ja daŭre neos la realismon pri tio,
ke la libereco eblas en determinisma socia medio kaj, ke la individuo povas eltiri
sin de la socia influo:
«Ĉu do necesos forigi de la socio ĉiun
instruadon kaj aboli ĉiujn lernejojn? Ne, neniel, oni bezonas ege diskonigi la
instruadon en la homamasoj, kaj transformi ĉiujn preĝejojn, ĉiujn tiujn templojn
dediĉitaj al la digloro kaj al la submetigo de la homoj, en aliaj tiomaj
lernejoj de homa emancipiĝo (Dio
kaj la ŝtato)». Resume, ĉi tiu avo defendis la lernejon; plifortigis kaj
disvolvis la difinon de kompleta edukado; atakis kaj la eklezion kaj la ŝtaton;
kunligis, kiel neniu, edukadon kun emancipiĝo; malproksimigis la liberecanan
pedagogion de tiu individuisma/sengvida kaj solidigis la memmastrumadon, kiel
pedagogian kaj socian celon, ne kiel simplan edukan teknikon.
Ĉirkaŭ ducent jaroj, bone eltenitaj, kiel oni
povas vidi.
(*)
(1917-2005). Usona-Rusa psikologo. The Ecology of Human Development:
Experiments by Nature and Design. Kembriĝo, MA: Harvard University Press, 1979)
