Nos hacemos eco del artículo de Julio Reyero en el especial sobre Bakunin del periódico CNT de julio, en el que da unas pinceladas sobre la postura del eslavo. El texto está en castellano, el idioma original del escrito, y esperanto, para difundir entre otros pueblos.
Bakunin: nacionalismo, Estado y religión
Un viejo profesor universitario afirmaba que desde los omeyas del Califato de Córdoba no se habían producido aportaciones tan importantes en materia de riego como las que entonces trajeron a la península ibérica. De igual modo podríamos afirmar que la gran conformación de lo que conocemos por anarquismo hoy en día fue hecha por el revolucionario ruso hace ahora doscientos años.
Con sus aciertos y sus errores, como todo ser humano que se expone, duda y elige lo que entiende como la mejor opción, Bakunin no es un pensamiento ni una acción estática iluminada por la voluntad de un dios. Como muchos otros que le precedieron y le sucederán (Berkman, sin ir más lejos), la confrontación de las ideas y la exposición práctica pulirá alguna de sus aristas y otras quedarán para ser revisadas por las siguientes generaciones. Una de las principales es la visión que tiene de la cultura, utilizada por muchos para justificar la existencia del Estado. La realidad política de una Europa desangrada en guerras que prepara la próxima, hace al padre del anarquismo interpretar como salida una unión de los pueblos eslavos, que ha sido utilizada en ocasiones dentro del mundo libertario como referencia autorizada para justificar el apoyo al nacionalismo actual. Pero esa no es la última palabra que Bakunin pronunció en torno a la cuestión nacional, sino que muy al contrario supo vislumbrar poco tiempo después la trampa que encierran los llamados “hechos diferenciales”.
Nacionalismo
En los trabajos de una etapa de su vida sobre esta cuestión Bakunin afirmaba que «cada pueblo y hasta la más pequeña unidad étnica o tradicional tiene su propio carácter, su específico modo de existencia, su propia manera de hablar, de sentir, de pensar y de actuar; y esta idiosincrasia constituye la esencia de la nacionalidad, resultado de toda la vida histórica y suma total de las condiciones vitales de ese pueblo». En expresiones como esta se han quedado quienes por encima de todo proyecto político tienen como objetivo la independencia de “su nación” a través de la creación de un Estado propio, con ciertos adornos de izquierdas, y quienes teorizando desde la vida sin Estado también ven con buenos ojos la independencia de un territorio uniformado culturalmente. Pero incluso en esta época, Bakunin dice también que «deberíamos situar la justicia humana universal sobre todos los intereses nacionales. Y abandonar de una vez por todas el falso principio de la nacionalidad, inventado recientemente por los déspotas de Francia, Prusia y Rusia para aplastar el soberano principio de la libertad». Incluso entonces, defendiendo el derecho de las naciones a desarrollarse sin injerencias, Bakunin entiende esa libertad como “corolario” de la libertad del individuo responsabilizándose de sus decisiones, y no como principio por encima de ésta, que es lo que siempre acaba sucediendo. Esa sana y natural casi obsesión por la libertad individual por encima de las construcciones políticas, clara influencia o afinidad con Stirner, le va a llevar a identificar las construcciones nacionales más con el problema que con la solución, y con el paso de los años defenderá claramente esta postura, contraria a la delimitación de los territorios en función de los dictados de la burguesía y de la fuerza demostrada mediante la guerra.
El Estado
A partir de su salida de prisión y hasta el final de sus días se expresa ya de esta forma: «El Estado es el hermano menor de la Iglesia, y el patriotismo, esa virtud y ese culto del Estado, no es otra cosa que un reflejo del culto divino… el Estado ha sido siempre el patrimonio de una clase privilegiada… pero para el bien del Estado es preciso que haya una clase privilegiada cualquiera que se interese por su existencia, y es, precisamente, el interés solidario de esta clase privilegiada, lo que se llama patriotismo… El elemento fisiológico es el fondo principal de todo patriotismo, sencillo, instintivo y brutal». Para redondear el engaño ese interés solidario de la clase privilegiada se hace pasar por interés popular equiparando el interés de las gallinas del corral con el de su amo que se las come, bajo la falaz premisa de que todos constituyen ese corral.
Como vemos Estado, Nación y Religión, van de la mano para Bakunin y desde entonces para todos aquellos que identificados con el anarquismo han bebido de su programa. Y van de la mano porque Bakunin entiende que esa forma política de organizar la sociedad tiene un carácter fundamentalmente autoritario, y por tanto represivo más tarde o más temprano de toda libertad. El instinto de conservación del poder será lo que lleve a Bakunin a desconfiar de la teoría marxista del fin de las estructuras del Estado en la última etapa revolucionaria. Bakunin habla del Estado como un «inmenso cementerio donde, […] se dejan inmolar y sepultar generosa, mansamente, todas las aspiraciones verdaderas, todas las fuerzas vivas de un país», y advierte tempranamente de la tendencia a acentuar su carácter totalitario.
Incluso en etapas de menor presión sobre los individuos, como pudieran hacer creer las democracias burguesas, Bakunin desconfía también de los lobos con piel de cordero: «en lugar de ser garantía para el pueblo, el sistema representativo crea y garantiza la existencia permanente de una aristocracia gubernamental opuesta al pueblo». Dice el revolucionario ruso del sufragio universal que no es más que una trampa tras la cual «se esconde el poder realmente despótico del Estado, cimentado en la banca, la policía y el ejército», «un medio excelente para oprimir y arruinar a un pueblo en nombre y so pretexto de una supuesta voluntad popular».
La religión
Es la realidad material lo que antecede a las ideas y por tanto es la construcción estatal como forma de gobierno la que se ve en la obligación de buscar justificación a su existencia despótica tanto en un pasado idealizado de origen y costumbres comunes (nacionalismo) como en el tercer elemento imprescindible: la religión. En Federalismo, Socialismo y Antiteologismo, Bakunin bebe de los grandes ateos y anticlericales ilustrados para afianzar su carácter antiautoritario negando la mayor. Si se pretende libertar la humanidad de toda autoridad coercitiva, es fundamental acabar con la fuente primigenia de la autoridad, es decir la idea de dios. Esta voluntad de ser ateo si se quiere ser libre, que comparte con Stirner, ha sido uno de los pilares centrales del movimiento libertario a pesar de los intentos fantasiosos de ver en el cristianismo o incluso en el islam puntos comunes que pudieran convivir.
Pocas veces se encontrará una deducción tan sintética y clara como la que el revolucionario ruso presenta en Federalismo, Socialismo y Antiteologismo:
«A menos pues, de querer la esclavitud, no podemos ni debemos hacer la menor concesión a la teología, […] el que quiere adorar a dios debe renunciar a su libertad y a su dignidad de hombre:
Dios existe, por tanto el hombre es esclavo.
El hombre es inteligente, justo, libre, por tanto dios no existe.
Desafiamos al que sea capaz de salir de este círculo.»
No podemos trivializar la herencia intelectual y ejemplar que recibimos de Mijail Bakunin sobre los aspectos mencionados si queremos honrar su memoria en los justos términos que merece. Y, sobretodo, cuando habiendo pasado 200 años de su nacimiento vivimos un momento histórico en que sorprende la vigencia de las ideas por las que luchó toda su vida.
BAKUNIN: NACIISMO, ŜTATO KAJ RELIGIO
Traducción al esperanto por Jesús González
Malnova universitata instruisto asertis, ke de la Omajadoj de la Kalifujo de Kordovo ne estis okazintaj kontribuoj tiel gravaj pri irigacio, kiel tiuj, kiujn tiam ili alportis al la ibera duoninsulo. Same ni povus aserti, ke la granda plenformigo de tio, kion nuntempe ni konas, kiel anarkiismon, estis farita de la rusa revoluciulo antaŭ nun ducent jaroj.
Kun liaj trafoj kaj eraroj, kiel ĉiu homo, kiu riskas, hezitas kaj elektas tion, kion li komprenas, kiel la plej bona eblo, Bakunin ne estas pensaro nek statika ago lumigita de la divolo. Kiel multaj aliaj, kiuj antaŭis al li kaj postvenos lin (Berkman, ekzemple), la kontraŭstaro de la ideoj kaj la praktika elmontro plibonigos iujn el liaj detaloj kaj aliaj restos reviziotaj de la sekvaj generacioj. Unu el la ĉefaj estas la vidado, kiun li havas pri la kulturo, uzita de multaj por pravigi la ekziston de la ŝtato. La politika realaĵo de Eŭropo elĉerpita de militoj, kiuj preparas la proksiman, faras, ke la patro de la anarkiismo interpretis, kiel eliron, iun kuniĝon de la slavaj popoloj, kio okaze estis uzita ene de la liberecana mondo, kiel grava referenco por pravigi la apogon al la nuntempa naciismo. Sed tiu ne estas la lasta vorto eldirita de Bakunin ĉirkaŭ la nacia afero, sed, tre kontraŭe, li sciis duonvidi malmultan tempon poste la kaptilon, kiun enhavas la nomitaj «apartigaj faktoj».
Naciismo
En la skribaĵoj de etapo de sia vivo pri ĉi tiu afero Bakunin asertis, ke «ĉiu popolo kaj ĝis la plej malgranda etna aŭ tradicia grupo havas sian propran karakteron, sian specifan manieron ekzisti, paroli, senti, pensi kaj agadi; kaj ĉi tiu propra sinteno konsistigas la esencon de la nacieco, rezultato de la tuta historia vivo kaj kompleta sumo de la fundamentaj kondiĉoj de tiu popolo».
Sur esprimaĵoj, kiel ĉi tiu, apogis sin tiuj, kiuj super ĉiu politika projekto, celas nur la sendependecon de «ilia nacio» per la kreo de propra regno, kun iuj maldekstrismaj ornamoj, kaj kiuj teoriadante el la senŝtata vivo favore vidas ankaŭ la sendependecon de kulture unuforma teritorio. Sed eĉ ĉi-epoke, Bakunin ankaŭ diras, ke «ni devus meti la universalan homan justecon super ĉiuj naciaj interesoj. Kaj forlasi unufoje por ĉiam la falsan principon de la nacieco, ĵus elpensita de la despotoj de Francujo, Prusujo kaj Rusujo por premplatigi la suverenan principon de la libereco». Eĉ tiam, defendante la rajton de la nacioj disvolviĝi sen enmiksiĝoj, Bakunin komprenas tiun liberecon, kiel «konsekvencon» de la libereco de la individuo, kiu respondeciĝas pri siaj decidoj, kaj ne kiel principo super ĉi tiu, kio ĉiam okazas fine.
Tiu sana kaj natura preskaŭ obsedo pri la individua libereco super la politikaj konstruoj, klara influo aŭ afineco kun Stirner, faras al li identigi la naciajn konstruojn pli kun la problemo ol kun la solvo, kaj jarojn poste li klare defendos ĉi tiun sintenon kontraŭan al la limsignado de la teritorioj laŭ la ordonoj de la burĝaro kaj la forto pruvita per la milito.
La ŝtato
Post sia eliro el malliberejo kaj ĝis sia morto, li jam esprimiĝas tiel: «La Ŝtato estas la plej malgranda frato de la Eklezio, kaj la patriotismo, tiu virto kaj tiu kulto de la Ŝtato, ne estas alia aĵo ol spegulbildo de la dia kulto… la Ŝtato ĉiam estis la heredaĵo de privilegiita klaso… sed por la bono de la ŝtato oni bezonas, ke estu ajna privilegiita klaso, kiu interesiĝas por ĝia ekzisto, kaj ĝuste estas la solidara intereso de ĉi tiu privilegiita klaso, kio oni nomas patriotismo… La fiziologia elemento estas la ĉefa fundamento de ĉiu patriotismo, simpla, instinkta kaj brutala». Por kompletigi la trompon, tiun solidaran intereson de la privilegiita klaso oni kaŝas per popola intereso komparante la intereson de la kokinoj de la korto kun tiu de ilia mastro, kiu manĝas ilin, sub la trompa premiso, ke ĉiuj konsistigas tiun korton.
Kiel ni vidas Ŝtato, Nacio kaj Religio kuniras laŭ Bakunin kaj de tiam ankaŭ por ĉiuj tiuj, kiuj identigitaj kun la anarkiismo lernis el lia programo. Kaj ili kuniras ĉar Bakunin komprenas, ke tiu politika maniero organizi la socion ĉefe havas aŭtoritateman karakteron, kaj sekve pli frue aŭ pli malfrue subpreman de ĉia libereco.
La instinkto de povkonservado estas tio, kio kaŭzas, ke Bakunin malfidas la marksisman teorion pri la fino de la strukturoj de la ŝtato en la lasta revolucia etapo. Bakunin parolas pri la ŝtato, kiel «grandega tombejo kie, […] lasas sin buĉi kaj entombigi malavare, milde, ĉiuj veraj aspiroj, ĉiuj vivantaj fortoj de lando», kaj frue avertas pri la tendenco pliintensigi ĝian totalisman karakteron.
Eĉ en etapoj de pli malgranda premo sur la individuoj, kiel povis kredigi la burĝaj demokratioj, Bakunin ankaŭ malfidis de la lupoj kun haŭto de ŝafo: «anstataŭ esti garantio por la popolo, la reprezenta sistemo kreas kaj garantias la konstantan ekziston de registara nobelaro kontraŭa al la popolo». Diras la rusa revoluciulo pri la universala voĉdonado, ke nur estas kaptilo malantaŭ kiu «kaŝas sin la vere despota povo de la ŝtato, baziĝante sur la bankaro, la polico kaj la armeo», «bonega rimedo por premi kaj ruinigi popolon en nomo kaj sub preteksto de falsa popola volo».
La religio
Estas la materiala realaĵo, kio antaŭas la ideojn kaj sekve estas la ŝtata konstruo, kiel maniero de regado, kiu estas devigita serĉi pravigon al sia despota ekzisto tiel en pasinteco idealigita de komunaj origino kaj moroj (naciismo), kiel en la tria nepra elemento: la religio.
En Federaciismo, Socialismo kaj Kontraŭteologismo, Bakunin lernas el la grandaj klerismaj kaj kontraŭklerikalaj ateistoj por tute plifirmigi sian kontraŭaŭtoritateman karakteron. Se oni pretendas liberigi la homaron de ĉia subprema aŭtoritato, fundamentas fini kun la praa fonto de la aŭtoritato, tio estas, la ideo pri dio. Ĉi tiu volo esti ateisto se oni volas esti libera, kiu dividas kun Stirner, estis unu el la centraj ideoj de la liberecana movado malgraŭ la fantaziaj provoj trovi en la kristanismo aŭ eĉ en la islamo komunajn punktojn, kiuj povis kunvivi.
Malmultajn fojojn oni trovos tiel sintezan kaj klaran dedukton, kiel tiu, kiun la rusa revoluciulo prezentas en Federaciismo, Socialismo kaj Kontraŭteologismo: «Escepte, ke oni volus la sklavecon, ni nek povas nek devas fari la plej malgrandan koncesion al la teologio, […] kiu volas adori dion devas rezigni sian liberecon kaj sian homdignon: Dio ekzistas, sekve la homo estas sklavo. La homo estas inteligenta, justa, libera, sekve dio ne ekzistas. Ni defias tiun, kiu kapablas eliri el ĉi tiu rondo».
Ni ne povas malgravigi la intelektan kaj ekzemplan heredaĵon, kiun ni ricevis de Mijail Bakunin pri la menciitaj aspektoj se ni volas honori lian memoron en la ĝustaj terminoj, kiujn li meritas. Kaj, ĉefe, kiam 200 jarojn post lia naskiĝo ni vivas historian momenton en kiu surprizas nin la valideco de la ideoj por kiuj li luktis dum la tuta sia vivo.
