SUPLEMENTO | BAKUNIN INMORTAL
Un viejo profesor universitario
afirmaba que desde los omeyas del Califato de Córdoba no se habían producido
aportaciones tan importantes en materia de riego como las que entonces trajeron
a la península ibérica. De igual modo podríamos afirmar que la gran
conformación de lo que conocemos por anarquismo hoy en día fue hecha por el
revolucionario ruso hace ahora doscientos años.
Julio Reyero | Periódico CNT
Ilustración: Kiko Makarro
Con
sus aciertos y sus errores, como todo ser humano que se expone, duda y elige lo
que entiende como la mejor opción, Bakunin no es un pensamiento ni una acción
estática iluminada por la voluntad de un dios. Como muchos otros que le
precedieron y le sucederán (Berkman, sin ir más lejos), la confrontación de las
ideas y la exposición práctica pulirá alguna de sus aristas y otras quedarán
para ser revisadas por las siguientes generaciones. Una de las principales es
la visión que tiene de la cultura, utilizada por muchos para justificar la
existencia del Estado. La realidad política de una Europa desangrada en guerras
que prepara la próxima, hace al padre del anarquismo interpretar como salida una unión de los pueblos eslavos,
que ha sido utilizada en ocasiones dentro del mundo libertario como referencia autorizada
para justificar el apoyo al nacionalismo actual. Pero esa no es la última
palabra que Bakunin pronunció en torno a la cuestión nacional, sino que muy al
contrario supo vislumbrar poco tiempo después la trampa que encierran los
llamados “hechos diferenciales”.
Nacionalismo
En
los trabajos de una etapa de su vida sobre esta cuestión Bakunin afirmaba que «cada pueblo y hasta
la más pequeña unidad étnica o tradicional tiene su propio carácter, su
específico modo de existencia, su propia manera de hablar, de sentir, de pensar
y de actuar; y esta idiosincrasia constituye la esencia de la nacionalidad,
resultado de toda la vida histórica y suma total de las condiciones vitales de
ese pueblo». En expresiones como esta se
han quedado quienes por encima de todo proyecto político tienen como objetivo
la independencia de “su nación” a través de la creación de un Estado propio,
con ciertos adornos de izquierdas, y quienes teorizando desde la vida sin
Estado también ven con buenos ojos la independencia de un territorio uniformado
culturalmente. Pero incluso en esta época, Bakunin dice también que «deberíamos
situar la justicia humana universal sobre todos los intereses nacionales. Y
abandonar de una vez por todas el falso principio de la nacionalidad, inventado
recientemente por los déspotas de Francia, Prusia y Rusia para aplastar el
soberano principio de la libertad». Incluso entonces, defendiendo el
derecho de las naciones a desarrollarse sin injerencias, Bakunin entiende esa
libertad como “corolario” de la libertad del individuo responsabilizándose de
sus decisiones, y no como principio por encima de ésta, que es lo que siempre
acaba sucediendo. Esa sana y natural casi obsesión por la libertad individual
por encima de las construcciones políticas, clara influencia o afinidad con
Stirner, le va a llevar a identificar las construcciones nacionales más con el
problema que con la solución, y con el paso de los años defenderá claramente
esta postura, contraria a la delimitación de los territorios en función de los
dictados de la burguesía y de la fuerza demostrada mediante la guerra.
El Estado
A partir de su salida de prisión y
hasta el final de sus días se expresa ya de esta forma: «El Estado es el
hermano menor de la Iglesia, y el patriotismo, esa virtud y ese culto del
Estado, no es otra cosa que un reflejo del culto divino… el Estado ha sido
siempre el patrimonio de una clase privilegiada… pero para el bien del Estado
es preciso que haya una clase privilegiada cualquiera que se interese por su
existencia, y es, precisamente, el interés solidario de esta clase privilegiada,
lo que se llama patriotismo… El elemento fisiológico es el fondo principal de
todo patriotismo, sencillo, instintivo y brutal». Para redondear el engaño
ese interés solidario de la clase privilegiada se hace pasar por interés
popular equiparando el interés de las gallinas del corral con el de su amo que
se las come, bajo la falaz premisa de que todos constituyen ese corral.
Como vemos Estado,
Nación y Religión, van de la mano para Bakunin y desde entonces para todos
aquellos que identificados con el anarquismo han bebido de su programa. Y van
de la mano porque Bakunin entiende que esa forma política de organizar la
sociedad tiene un carácter fundamentalmente autoritario, y por tanto represivo
más tarde o más temprano de toda libertad. El instinto de conservación del poder será lo que lleve a Bakunin a
desconfiar de la teoría marxista del fin de las estructuras del Estado en la
última etapa revolucionaria. Bakunin habla del Estado como un «inmenso
cementerio donde, […] se dejan inmolar y sepultar generosa, mansamente, todas
las aspiraciones verdaderas, todas las fuerzas vivas de un país», y
advierte tempranamente de la tendencia a acentuar su carácter totalitario.
Incluso en etapas de menor presión
sobre los individuos, como pudieran hacer creer las democracias burguesas,
Bakunin desconfía también de los lobos con piel de cordero: «en lugar de ser
garantía para el pueblo, el sistema representativo crea y garantiza la
existencia permanente de una aristocracia gubernamental opuesta al pueblo».
Dice el revolucionario ruso del sufragio universal que no es más que una trampa
tras la cual «se esconde el poder realmente despótico del Estado, cimentado
en la banca, la policía y el ejército», «un medio excelente para oprimir
y arruinar a un pueblo en nombre y so pretexto de una supuesta voluntad popular».
La religión
Es la realidad material lo que
antecede a las ideas y por tanto es la construcción estatal como forma de gobierno la que se ve en la
obligación de buscar justificación a su existencia despótica tanto en un pasado
idealizado de origen y costumbres comunes (nacionalismo) como en el tercer
elemento imprescindible: la religión. En Federalismo, Socialismo y
Antiteologismo, Bakunin bebe de los grandes ateos y anticlericales ilustrados
para afianzar su carácter antiautoritario negando la mayor. Si se pretende
libertar la humanidad de toda autoridad coercitiva, es fundamental acabar con
la fuente primigenia de la autoridad, es decir la idea de dios. Esta voluntad
de ser ateo si se quiere ser libre, que comparte con Stirner, ha sido uno de
los pilares centrales del movimiento libertario a pesar de los intentos
fantasiosos de ver en el cristianismo o incluso en el islam puntos comunes que
pudieran convivir.
Pocas veces se
encontrará una deducción tan sintética y clara como la que el revolucionario
ruso presenta en Federalismo, Socialismo y Antiteologismo:
«A menos pues,
de querer la esclavitud, no podemos ni debemos hacer la menor concesión a la
teología, […] el que quiere adorar a dios debe renunciar a su libertad y a su dignidad
de hombre:
Dios existe, por
tanto el hombre es esclavo.
El hombre es
inteligente, justo, libre, por tanto dios no existe.
Desafiamos al que
sea capaz de salir de este círculo.»
No podemos trivializar la herencia
intelectual y ejemplar que recibimos de Mijail Bakunin sobre los aspectos
mencionados si queremos honrar su memoria en los justos términos que merece. Y,
sobretodo, cuando habiendo pasado 200 años de su nacimiento vivimos un momento
histórico en que sorprende la vigencia de las ideas por las que luchó toda su
vida.
–> TRADUCCIÓN AL ESPERANTO (Jesús González)
BAKUNIN: NACIISMO, ŜTATO KAJ RELIGIO
Malnova universitata instruisto asertis, ke de
la Omajadoj de la Kalifujo de Kordovo ne estis okazintaj kontribuoj tiel gravaj
pri irigacio, kiel tiuj, kiujn tiam ili alportis al la ibera duoninsulo. Same
ni povus aserti, ke la granda plenformigo de tio, kion nuntempe ni konas, kiel
anarkiismon, estis farita de la rusa revoluciulo antaŭ nun ducent jaroj.
Kun liaj trafoj kaj eraroj, kiel ĉiu homo, kiu riskas,
hezitas kaj elektas tion, kion li komprenas, kiel la plej bona eblo, Bakunin ne
estas pensaro nek statika ago lumigita de la divolo. Kiel multaj aliaj, kiuj
antaŭis al li kaj postvenos lin (Berkman, ekzemple), la kontraŭstaro de la
ideoj kaj la praktika elmontro plibonigos iujn el liaj detaloj kaj aliaj restos
reviziotaj de la sekvaj generacioj. Unu el la ĉefaj estas la vidado, kiun li
havas pri la kulturo, uzita de multaj por pravigi la ekziston de la ŝtato. La
politika realaĵo de Eŭropo elĉerpita de militoj, kiuj preparas la proksiman, faras,
ke la patro de la anarkiismo interpretis, kiel eliron, iun kuniĝon de la slavaj
popoloj, kio okaze estis uzita ene de la liberecana mondo, kiel grava referenco
por pravigi la apogon al la nuntempa naciismo. Sed tiu ne estas la lasta vorto eldirita
de Bakunin ĉirkaŭ la nacia afero, sed, tre kontraŭe, li sciis duonvidi
malmultan tempon poste la kaptilon, kiun enhavas la nomitaj «apartigaj faktoj».
Naciismo
En la skribaĵoj de etapo de sia vivo pri ĉi tiu afero
Bakunin asertis, ke «ĉiu popolo kaj ĝis la plej malgranda etna aŭ tradicia grupo havas sian propran karakteron, sian
specifan manieron ekzisti, paroli, senti, pensi kaj agadi; kaj ĉi tiu propra
sinteno konsistigas la esencon de la nacieco, rezultato de la tuta historia
vivo kaj kompleta sumo de la fundamentaj kondiĉoj de tiu popolo».
Sur esprimaĵoj, kiel ĉi tiu, apogis sin tiuj, kiuj
super ĉiu politika projekto, celas nur la sendependecon de «ilia nacio» per la
kreo de propra regno, kun iuj maldekstrismaj ornamoj, kaj kiuj teoriadante el
la senŝtata vivo favore vidas ankaŭ la sendependecon de kulture unuforma
teritorio. Sed eĉ ĉi-epoke, Bakunin ankaŭ diras, ke «ni devus meti la
universalan homan justecon super ĉiuj naciaj interesoj. Kaj forlasi unufoje por
ĉiam la falsan principon de la nacieco, ĵus elpensita de la despotoj de
Francujo, Prusujo kaj Rusujo por premplatigi la suverenan principon de la
libereco». Eĉ tiam, defendante la rajton de la nacioj disvolviĝi sen
enmiksiĝoj, Bakunin komprenas tiun liberecon, kiel «konsekvencon» de la
libereco de la individuo, kiu respondeciĝas pri siaj decidoj, kaj ne kiel principo
super ĉi tiu, kio ĉiam okazas fine.
Tiu sana kaj natura preskaŭ obsedo pri la
individua libereco super la politikaj konstruoj, klara influo aŭ afineco kun
Stirner, faras al li identigi la naciajn konstruojn pli kun la problemo ol kun
la solvo, kaj jarojn poste li klare defendos ĉi tiun sintenon kontraŭan al la
limsignado de la teritorioj laŭ la ordonoj de la burĝaro kaj la forto pruvita
per la milito.
La ŝtato
Post sia eliro el malliberejo kaj ĝis sia morto,
li jam esprimiĝas tiel: «La Ŝtato estas la plej malgranda frato de la Eklezio,
kaj la patriotismo, tiu virto kaj tiu kulto de la Ŝtato, ne estas alia aĵo ol
spegulbildo de la dia kulto… la Ŝtato ĉiam estis la heredaĵo de privilegiita
klaso… sed por la bono de la ŝtato oni bezonas, ke estu ajna privilegiita klaso,
kiu interesiĝas por ĝia ekzisto, kaj ĝuste estas la solidara intereso de ĉi tiu
privilegiita klaso, kio oni nomas patriotismo… La fiziologia elemento estas la
ĉefa fundamento de ĉiu patriotismo, simpla, instinkta kaj brutala». Por kompletigi
la trompon, tiun solidaran intereson de la privilegiita klaso oni kaŝas per
popola intereso komparante la intereson de la kokinoj de la korto kun tiu de ilia
mastro, kiu manĝas ilin, sub la trompa premiso, ke ĉiuj konsistigas tiun korton.
Kiel ni vidas Ŝtato, Nacio kaj Religio kuniras
laŭ Bakunin kaj de tiam ankaŭ por ĉiuj tiuj, kiuj identigitaj kun la anarkiismo
lernis el lia programo. Kaj ili kuniras ĉar Bakunin komprenas, ke tiu politika maniero
organizi la socion ĉefe havas aŭtoritateman karakteron, kaj sekve pli frue aŭ
pli malfrue subpreman de ĉia libereco.
La instinkto de povkonservado estas tio, kio kaŭzas,
ke Bakunin malfidas la marksisman teorion pri la fino de la strukturoj de la
ŝtato en la lasta revolucia etapo. Bakunin parolas pri la ŝtato, kiel «grandega
tombejo kie, […] lasas sin buĉi kaj entombigi malavare, milde, ĉiuj veraj
aspiroj, ĉiuj vivantaj fortoj de lando», kaj frue avertas pri la tendenco pliintensigi
ĝian totalisman karakteron.
Eĉ en etapoj de pli malgranda premo sur la
individuoj, kiel povis kredigi la burĝaj demokratioj, Bakunin ankaŭ malfidis de
la lupoj kun haŭto de ŝafo: «anstataŭ esti garantio por la popolo, la reprezenta
sistemo kreas kaj garantias la konstantan ekziston de registara nobelaro
kontraŭa al la popolo». Diras la rusa revoluciulo pri la universala voĉdonado,
ke nur estas kaptilo malantaŭ kiu «kaŝas sin la vere despota povo de la ŝtato, baziĝante
sur la bankaro, la polico kaj la armeo», «bonega rimedo por premi kaj ruinigi popolon
en nomo kaj sub preteksto de falsa popola volo».
La religio
Estas la materiala realaĵo, kio antaŭas la ideojn
kaj sekve estas la ŝtata konstruo, kiel maniero de regado, kiu estas devigita
serĉi pravigon al sia despota ekzisto tiel en pasinteco idealigita de komunaj
origino kaj moroj (naciismo), kiel en la tria nepra elemento: la religio.
En Federaciismo,
Socialismo kaj Kontraŭteologismo, Bakunin lernas el la grandaj klerismaj kaj
kontraŭklerikalaj ateistoj por tute plifirmigi sian kontraŭaŭtoritateman
karakteron. Se oni pretendas liberigi la homaron de ĉia subprema aŭtoritato,
fundamentas fini kun la praa fonto
de la aŭtoritato, tio estas, la ideo pri dio. Ĉi tiu volo esti ateisto se oni
volas esti libera, kiu dividas kun Stirner, estis unu el la centraj ideoj de la
liberecana movado malgraŭ la fantaziaj provoj
trovi en la kristanismo aŭ eĉ en la islamo komunajn punktojn, kiuj povis
kunvivi.
Malmultajn fojojn oni trovos tiel sintezan kaj
klaran dedukton, kiel tiu, kiun la rusa revoluciulo prezentas en Federaciismo, Socialismo kaj
Kontraŭteologismo: «Escepte, ke oni volus la sklavecon, ni nek povas nek
devas fari la plej malgrandan koncesion al la teologio, […] kiu volas adori
dion devas rezigni sian liberecon kaj sian homdignon: Dio ekzistas, sekve la
homo estas sklavo. La homo estas inteligenta, justa, libera, sekve dio ne
ekzistas. Ni defias tiun, kiu kapablas eliri el ĉi tiu rondo».
Ni ne povas malgravigi la intelektan kaj
ekzemplan heredaĵon, kiun ni ricevis de Mijail Bakunin pri la menciitaj
aspektoj se ni volas honori lian memoron en la ĝustaj terminoj, kiujn li
meritas. Kaj, ĉefe, kiam 200 jarojn post lia naskiĝo ni vivas historian
momenton en kiu surprizas nin la valideco de la ideoj por kiuj li luktis dum la
tuta sia vivo.
