SUPLEMENTO | BAKUNIN INMORTAL
Fuera
del ambiente libertario, la figura y pensamiento de Mijail Bakunin no disfrutan
de buena prensa. Pasadas las polémicas de antaño, todavía se le critica por
difundir una filosofía poco o nada original, se le señala por sembrar la cizaña
en la I Internacional o se le acusa de ser un aventurero que desperdició
actividad y energías en levantamientos infructuosos; incluso se llega a asociar
su nombre, con un indisimulado anacronismo, al terrorismo yihadista.
Aleix Romero | Periódico CNT
Ilustración: Kiko Makarro
Sin
embargo, Bakunin encarnó al típico hombre de acción del siglo XIX Como el
abuelo de Settembrini, aquel entrañable personaje de la novela La montaña
mágica, fue uno de tantos revolucionarios que sacrificó su tranquilidad en aras
de la libertad, alternando el sable y la pluma, la pólvora y la imprenta.
Debido a su carácter inquieto, al nomadismo impuesto por el fracaso de las
conspiraciones en que participó y a la prisión, Bakunin no tuvo la oportunidad
–a diferencia de Karl Marx– de madurar plenamente sus ideas.
En
cambio, Bakunin fue capaz de hallar un filón despreciado por su antagonista
ideológico. Marx, preocupado por la crisis del sistema capitalista, se fijó
preferentemente en los países más desarrollados a nivel industrial, confiriendo
a la clase obrera la misión histórica de relevar a la burguesía en el poder.
Bakunin, por su parte, que provenía de la nobleza rural rusa, se concentró
sobre todo en la parte más atrasada de aquella Europa de dos velocidades, donde
la agricultura seguía siendo la actividad predominante: Rusia, Italia o España.
Según Josep Termes, la historia del anarquismo español es –salvo en ciertas
zonas de Andalucía– la crónica de un movimiento obrero de carácter urbano; sin
embargo, los primeros anarquistas, aunque trabajaran en talleres y fábricas,
tenían una indudable extracción campesina: eran en su mayoría inmigrantes del
campo.
El
pensamiento de Bakunin está altamente impregnado de referencias que remiten a
ese trasfondo agrario precapitalista, preindustrial y antiestatalista –a causa
del intervencionismo cada vez mayor del Estado en la vida comunitaria–. De ahí
la preeminencia que tiene en su conjunto de ideas el colectivismo, que de
acuerdo con lo que exponía Netchaev en El Catecismo revolucionario –obra
escrita por encargo de Bakunin–: la tierra y todos los recursos naturales son propiedad común de todos, pero sólo
serán utilizados por aquellos que los cultivan con su propio esfuerzo. Sin
expropiación, tan sólo con la poderosa presión de las asociaciones
de trabajadores, el capital y los medios de producción caerán en manos de
aquellos que producen la riqueza con su propio trabajo.
El
colectivismo es la única garantía de la autodeterminación económica, que a su
vez es la condición indispensable para lograr una libertad real. El sistema
colectivista implica el ensalzamiento del trabajo como base de la dignidad y de
la moral humanas, el principio que permitió a los seres humanos superar un
estado de bestialidad. Pero este planteamiento puede entrar en conflicto con la
libertad individual, que sufre diferentes presiones provenientes no sólo del
Estado sino también de la sociedad. Se plantea así un interesante problema que
Bakunin resuelve formulando una perfecta simbiosis entre el individuo y la
sociedad. La libertad, por tanto, sólo puede ser solidaria.
El
modelo social ideal para Bakunin es la federación horizontal de las
asociaciones de trabajadores, organizada de abajo a arriba en grupos, comunas,
provincias o regiones y finalmente naciones. Pero si bien pretende la destrucción
de todas las estructuras de poder del Estado y del Capital, no plantea la
extinción y erradicación de la propiedad privada. Aunque insiste en que la
igualdad es la justa distribución de los bienes, propone una superación
progresiva de la superación burguesa, es decir, de la tendencia a la
acumulación de los recursos, subrayando que para el ejercicio de la libertad en
solidaridad lo importante en su uso. La igualdad no presupone un igualitarismo
apresurado y forzado. Bakunin se presenta así como un activista familiarizado
con la mentalidad campesina, es decir, la antítesis más alejada del burócrata
de procedencia urbana.
El
colectivismo bakuninista arraigó con fuerza en España, hecho que no sorprende
si se tiene en cuenta que la revolución liberal había modificado el régimen de
propiedad comunal de la tierra, despojando a los pueblos de espacios forestales
que aprovechaba de manera colectiva y poniendo la gestión de los montes bajo
control de la administración central. Las principales consecuencias fueron a
ser la quiebra de los modelos de organización ancestrales del valle y la
montaña, y la emigración rural subsiguiente. Cuando Giuseppe Fanelli vino a la
península en 1868 a difundir el bakuninismo, se encontró por tanto con un
ambiente receptivo. Los estatutos de la Alianza de la Democracia socialista,
constituida por miembros de la Asociación Internacional de Trabajadores en
1872, establecieran como primer punto: la
abolición definitiva y completa de las clases y la igualdad económica y social
de los individuos de ambos sexos. Para llegar a este objeto, pide la abolición
de la propiedad individual y del derecho a heredar, a fin de que en el porvenir
sea el goce proporcionado a la producción de cada uno, y que conforme con las
decisiones tomadas por los últimos congresos de Bruselas y Basilea, la tierra y
los instrumentos de trabajo, como cualquier otro capital, llegando a ser
propiedad colectiva de la Sociedad entera, no puedan ser utilizados más que por
los trabajadores, es decir, por las asociaciones agrícolas e industriales.
A
partir de 1881 la Federación de Trabajadores de la Región Española asumió la
doctrina colectivista, si bien el impacto de las reflexiones de Kropotkin hizo
que sus miembros más radicales oscilaran al anarcocomunismo, en la idea de que
todo el mundo recogiera de la producción lo que le pareciera conveniente. Pero,
pese a la irrupción de otras tendencias y la pujanza del sindicalismo, el
colectivismo sobrevivió, como lo pone de manifiesto la revolución social puesta
en marcha el día después al golpe de estado del 18 de julio de 1936. Las
colectivizaciones agrarias e industriales, especialmente en Cataluña y Aragón,
son una muestra de la aspiración de la clase obrera a consagrar el trabajo como
la única y genuina fuente de riqueza.
Como
puede verse, la influencia del colectivismo bakuninista fue mucho más allá de
la limitada influencia que su impulsor pudiera ejercer en vida en las
sociedades obreras españolas. Se han deslizado varias críticas en su contra,
tachándolo como una idealización de la vida rural y sentenciando el fracaso del
régimen de colectivizaciones durante la guerra. Pero no se ha insistido tanto
en que cubría una demanda social, que planteaba una alternativa económica que
superase las diferencias de clase y que su realización final, en un contexto
bélico, afectó fatalmente a su desarrollo.
–> TRADUCCIÓN AL ESPERANTO (Jesús González)
TERO KAJ LIBERO: LA KOLEKTIVAJ IDEOJ DE BAKUNIN
Ekster la liberecana medio, la figuro kaj pensaro
de Mihail Bakunin ne estas multe laŭditaj. Jam pasintaj la antaŭaj polemikoj,
ankoraŭ oni kritikas lin pro la diskonigo de malmulta aŭ neniu originala
filozofio aŭ pro la semado de la malkonkordo en la 1a Internacio, ankaŭ oni akuzas
lin esti aventuristo malŝparinta fortojn kaj energiojn en senfruktaj ribeloj;
oni eĉ kuraĝas asocii lian nomon, per malkaŝita anakronismo, al la ĝihadista
terorismo. Tamen, Bakunin personigis la tipan agviron de la 19a jarcento. Kiel
la avo de Settembrini, tiu aminda rolulo de la romano La magia monto, estis unu el tiomaj revoluciuloj, kiuj oferis sian
trankvilon nome de la libereco, alternante la sabron kaj la plumon, la pulvon
kaj la presmaŝinon. Pro sia malkvieta karaktero, la nomadismo postulita de la
fiasko de la konspiroj en kiuj li partoprenis kaj la malliberejo, Bakunin ne
havis la ŝancon -kontraste kun Karlo Markso- plene maturigi siajn ideojn.
Tamen Bakunin kapablis trovi vejnon malestimitan
de sia ideologia kontraŭulo. Markso, priokupita pro la krizo de la kapitalisma
sistemo, prefere fiksis sian atenton sur la plej evoluintaj landoj laŭ industria
nivelo, komisiante al la laborista klaso la historian komision anstataŭi la
burĝaron en la povo. Bakunin, siaflanke, devenanta de la rusa kampara
nobelaro, ĉefe interesiĝis pri la plej subevoluinta
parto de tiu Eŭropo de du rapidecoj, kie la terkulturo daŭre estis la unuaranga
laboragado: Rusujo, Italujo aŭ Hispanujo. Laŭ Josep Termes, la historio de la
hispana anarkiismo estas -escepte en iuj zonoj de Andaluzujo- la kroniko pri
laborista movado de urba karaktero; tamen, la unuaj anarkiistoj, kvankam
laboris en atelieroj kaj fabrikoj, havis nedubeblan kamparanan originon: plimulte
estis elmigrintoj el la kamparo.
La penso de Bakunin estas tre influita de
referencoj, kiuj devenas de tiu kampara bazo antaŭkapitalisma, antaŭindustria
kaj kontraŭŝtatista -pro la ĉiufoje pli granda intervenado de la ŝtato en la
komunuma vivo-. Tial la ĉefeco, kiun
havas en lia idearo la kolektivismo, kiu konforme al kio tekstis Netchaev en La revolucia Katekismo – verko komisiita
de Bakunin-: La tero kaj ĉiuj naturaj rimedoj estas ĉies komuna proprieto, sed
nur estos uzata de tiuj, kiuj kultivas ilin per sia propra penado. Sen eksproprigo,
nur kun la potenca premo de la asocioj de laboristoj, la kapitalo kaj la
rimedoj de produktado falos en manojn de tiuj, kiuj produktas la riĉecon per
sia propra laboro.
La kolektivismo estas la sola garantio de la
ekonomia memdetermino, kiu siavice estas la nepra kondiĉo por atingi realan
liberon. La kolektivisma sistemo implicas la glorigon de la laboro, kiel bazo
de la homaj digno kaj moralo, la principo, kiu permesis al la homoj superi
staton de bruteco. Sed ĉi tiu ideo povas ekkonflikti kun la individua libereco,
kiu suferas malsamajn premojn devenantajn ne nur de la ŝtato sed ankaŭ de la
socio. Oni tiel proponas interesan problemon, kiun Bakunin solvas formulante
perfektan simbiozon inter la individuo kaj la socio. La libereco, sekve, nur
povas esti solidara. La ideala socia modelo por Bakunin estas la horizontala
federacio el la asocioj de laboristoj, organizita de sube al supre laŭ grupoj,
komunumoj, provincoj aŭ regionoj kaj fine landoj. Sed kvankam li pretendas la
detruon de ĉiuj povstrukturoj de la ŝtato kaj la kapitalo, ne proponas la neniigon
kaj elradikigon de la privata proprieto. Kvankam li insistas pri tio, ke la
egaleco estas la justa disdono de la havaĵoj, proponas iompostioman pliboniĝon de la burĝa superiĝo, tio estas, de la tendenco al la amasiĝo de la rimedoj,
substrekante, ke por la ekzerco de la libereco en solidareco tio grava estas ĝia
uzo. La egaleco ne antaŭsupozas hasteman kaj devigitan samrajtismon. Bakunin tiel
prezentas sin, kiel aktiviston, kiu konas la kamparanan mensostaton, tio estas,
la plej malproksima antitezo de la burokrato de urba deveno.
La bakuninisma kolektivismo forte enradikiĝis en
Hispanujo, nesurpriza fakto se oni konsideras, ke la liberala revolucio modifis
la reĝimon de komunuma proprieto de la tero, senigante la vilaĝojn de arbaraj
spacoj, kiujn ili kolektive antaŭe profitis kaj metante la administradon de la
montoj sub la estrado de la centra administracio. La ĉefaj konsekvencoj estis
la bankroto de la praaj modeloj de organizo de valoj kaj montoj, kaj la sekva kampara
elmigrado. Tial, kiam Giuseppe Fanelli venis al la duoninsulo je 1868 por
diskonigi la bakuninismon, troviĝis akceptema medio. La statutoj de la Alianco
de la Socialisma Demokratio, fondita de membroj de la Internacia Laborista
Asocio je 1872, starigis kiel unuan punkton: la definitiva kaj kompleta abolo
de la klasoj kaj la ekonomia kaj socia egaleco de la individuoj de ambaŭ
seksoj. Por atingi ĉi tiun celon, ĝi petas la abolon de la individua proprieto
kaj de la hereda rajto, por ke estontece estu la ĝuado havigita al la
produktado de ĉiu, kaj ke konforme al la decidoj prenitaj de la lastaj
kongresoj de Bruselo kaj Bazelo, la tero kaj la laborilaro, kiel iu ajn alia kapitalo,
kiam estos kolektiva proprieto de la tuta socio, nur povas esti uzotaj de la
laboristoj, tio estas, de la terkulturaj kaj industriaj asocioj.
Post 1881 la Federacio de Laboristoj de la
Hispana Regiono akceptis la kolektivisman doktrinon, kvankam la trafo de la pripensoj
de Kropotkin faris, ke iliaj plej radikalaj membroj inkliniĝis al la anarkikomunismo,
laŭ la ideo, ke ĉiuj reprenis de la produktado tion, kio ŝajnis al ili konvena.
Sed, malgraŭ la subita apero de aliaj tendencoj kaj la potenco de la
sindikatismo, la kolektivismo postvivis, kiel elmontras la sociala revolucio ekfunkciinta
la tagon post la ŝtatrenverso de la 18a de julio 1936. La terkulturaj kaj
industriaj kolektivigoj, ĉefe en Katalunujo kaj Aragono, montras la aspiron de
la laborista klaso konsekri la laboron, kiel la solan kaj aŭtentan fonton de
riĉeco.
Kiel oni povas vidi, la influo de la bakuninisma
kolektivismo ege superis la limigitan influon, kiun lia instiganto povis dum sia
vivo plenumi sur la hispanaj laboristaj societoj. Oni ĵetis plurajn kritikojn
kontraŭ ĝi, konsiderante ĝin, kiel idealiĝon de la kampara vivo kaj asertante
la fiaskon de la reĝimo de kolektivigoj dum la milito. Sed oni ne tiom insistis
pri tio, ke ĝi kontentigis socian peton, ke ĝi proponis ekonomian alternativon,
kiu superus la diferencojn de klaso kaj, ke ĝia fina realiĝo, en milita
kunteksto, neeviteble difektis sian disvolviĝon.
